अँध्यारोबाट उज्यालोतिर – माधव काफ्ले

माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ । माधव काफ्ले अँध्यारोबाट उज्यालोतिर ‘मुक्ता वैषयिकम् सुखम् कविरसौ जातप्रवोधस्तयो दृश्यम् स्थावरजङ्मात्मक मिदम्ज्ञात्वा प्रपञ्चम् मृषा सर्वानन्द गृहम् परात्परतरम् श्री राजराजेश्वरी रूपम् ब्रह्महृदि स्मरम् मदनमे काश्यां स्थिति निर्ममे ।’(नियात्रा) ‘शम्भुविलास’ संस्कृत नाटकमा विश्वनाथ भट्टले लेखेको श्लोक हो यो । यसमा मैले ‘शिववने’ पदावलीलाई मिल्छ, मिल्दैन भन्ने पातलो जानकारी नभएको भरमा ‘मदनमे’मा परिवर्तन गरेको छु । यस लेखनीको सुरुवात पनि ‘काश्यां स्थिति निर्ममे’ भनेझैँ अलि आध्यात्मिक पाराले गरेँ, तर कुरो त्यसो होइन । धर्म–तीर्थाटन र कर्मकाण्डका लागि नभएर, अध्ययन–अध्यापनका लागि नभएर, वेद–वेदान्त ज्ञानका लागि नभएर, भुक्ति–मुक्ति र मोक्षका लागि नभएर, पर्यटकीय उत्कण्ठाका लागि नभएर, नौलो शहर अवलोकन गर्ने लालसा साम्य पार्नका लागि नभएर अनि आफन्तसँग भेटघाटका लागि नभएर पनि म बनारस जाँदै थिएँ । काशी भारतको प्राचीन नगरी हो । शिक्षा र ज्ञानको आलोक छर्दै निकै लामो समयदेखि यो हिमवत् खण्डसमेतलाई प्रभावित पार्दै आएको ज्ञानगङ्गाको पावन तपोभूमि पनि हो । धर्म, वेदान्त, दर्शन, कर्मकाण्डआदिको उद्भवस्थल पनि हो । नगर रमणीय र भ्रमणीय त छँदै छ, त्यसमा पनि हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्था, विश्वास र भरोसासमेत गाँसिएको भूमि भएको हुनाले जो–कोही पनि काशी भनेपछि एक पटक हेर्न अथवा टेक्न लालायित हुन्छन् । पहिले–पहिले कति मानिसहरू जीवनका अन्तिम दिनहरू त्यहीँ विसर्जन गरी मोक्ष हुने आकाङ्क्षासमेत राखेर काशीवासका निमित्त भएको जेथोसमेत बेचबिखन गरी बाटो लाग्थे । तर, मेरो सोच भने योभन्दा नितान्त पृथक् थियो । शाल्मलि ः ज्ञज्ञज्ञ त्यसो त, बनारस मेरा लागि अपरिचित गन्तव्य पनि थिएन । लाहुरे हुने सन्दर्भ र तदुपरान्त लेखक भइटोपलेको पातलो पिल्पिले कारणले गर्दा पनि निकै पटक त्यस भूमिमा माडीमैदान गरेर खुट्टा चालिसकेको थिएँ । घोषित, अघोषित, त्याजित, वर्जित र ग्रहणीय धेरै घाट–घाट चहारेर आत्मसन्तुष्टिमा बेरिन पुगेका सुखद्, दुःखद् क्षण पनि स्मृतिको वासलातमा मौज्दात थिए । ती नवीकरण गर्नुको कुनै चोटिलो तुक र गहकिलो अर्थ थिएन । र, पनि म बनारस जाँदै थिएँ । एउटा उत्कण्ठा थियो मनभरि फक्रिरहेको, एउटा जिज्ञासा थियो मुटुभरि छचल्किरहेको, एउटा रहर थियो स्मृतिभरि मग्मगाइरहेको, एउटा इच्छा थियो मनभरि चल्मलाइरहेको । कविन्द्राचार्य सरस्वतीले भनेझैँ— विद्याया, वपुषा, वाचा, वस्त्रेण विभवेनच वकारै पञ्चभिर्युक्तो नरः प्राप्नोति गौरवम् । अर्थात् विद्या, शरीर, बोली, वस्त्र र वैभवजस्ता पाँच वटा कुराले मान्छेको गौरव देखाउँछन् । यी पाँचै तŒवको प्रतीकका रूपमा लिइने गरिएको महापात्र मदनमोहन मालवीयको अतुलनीय योगदान ओढेर काशी चम्किरहेको थियो र त्यसको उज्यालो चहक हेर्ने लालसा बोकेर म बाटो लागेको थिएँ । संयोग पनि त्यस्तै प¥यो । पशुपति क्याम्पस चाबहिलका प्राध्यापकत्रय माधव ढुङ्गेल, हरिहर चापागाईं, कृष्ण दाहाल पाँचदिने छुट्टीको समय मिलाएर भारत भ्रमणका लागि मेरो घरमा नै आउनुभएको थियो । मसँग भारत भूगोलको पातलो ज्ञान भएको हुनाले उहाँहरू त्यसका लागि गुहार माग्दै पिँढीमा आएर थचक्क बसेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । दशैँको बेला परेको हुनाले फुर्सदमा नै थिएँ । मेरो बासस्थलबाट दूरीको हिसाबले यति छोटो समयमा पूर्णकालीन भ्रमण गर्न सकिने गन्तव्य भनेको विहारको पटना र उत्तर प्रदेशको बनारस नै थिए । यी दुवै ठाउँ मेरा लागि पानी–पँधेरासरह नै थिए । कुरो भुइँमा खस्नासाथ ‘उठ जोगी फड्कार छाला, जहाँ जाला त्यहीँ खाला’को तालमा आ–आफ्ना झोला टपक्क टिपेर टाप पनि कसिहाल्यौँ । बेलुका नौ बजे रक्सौलमा रेल समात्यौँ र भोलिपल्ट बिहान एकसल्ली घाम आएपछि ओर्लि पनि हाल्यौँ । बाटामा मैले यो यात्राको उद्देश्यबारे आफ्नो हुतिले भ्याएसम्मको पालिस लगाएर लिपपोत गर्दै प्रकाश पारिसकेको थिएँ सबैलाई । उहाँहरू पनि सहमत हुनुभइसकेको थियो । पटकौँ–पटक बनारसमा उठ–बस गरे पनि त्यहाँको एउटा उल्लेख्य तर प्रणम्य स्थानमा भने म कहिल्यै पुगेको थिइनँ अथवा गएको थिइनँ । भनौँ, देखेकै थिइनँ । त्यसको दम्को विगत निकै लामो समयदेखि मुटुमा बिझेर टन्किन थालिरहेको थियो । बेलाबेला निचोर्थें । भाका राखेर थुमथुम्याउँथे र पनि ऐँठन परेर हुँडुल्लिइरहेको थियो मानसिकताभरि । आफूअनुकुलको समय कहिल्यै भएन । आज भन्यो, भोलि भन्यो— ज्ञज्ञद्द ः शाल्मलि अलिअलि गर्दागर्दै दिन, मास र वर्ष बितेको हेक्कै भएन । र पनि, मैले समय निकालेर फुत्त एकसरो घुमेर आउन भ्याइरहेको थिइनँ । कुनै ताका मैले ‘नवभारत टाइम्स’को कुनै अङ्कमा बाबुले पकाएको खाद्यान्न पस्केर छोराले खान खोज्दा “मेरो खाद्यसामग्री फलाना व्यक्तिले पठाउँछन् । उनी परम् देशभक्त हुन् । देशका लागिमात्र काम गर्छन् । म पनि देशोन्नति र समृद्धिका लागि काम गर्दै छु । त्यसो भएकाले उनले दिएको खाद्यसामग्री म पचाउन सक्छु तर तिमीहरू पचाउन सक्तैनौँ । किनभने, तिमीहरू आफ्नो काम गर्छौ, देशका लागि गर्दैनौ । त्यसैले देशको काम नगर्नेले देशको माम पनि खानुहुँदैन,” भनेर पस्केको भातसमेत खोसेर लखेटेको घटना पढ्दा अचम्मित हुन पुगेको थिएँ । भोेकाएको छोरोलाई पस्केको भातसमेत खान नदिएर लघार्न सक्ने अररो मुटु भएको पहिले त यो कस्तो सन्काहा बाउ रहेछ ? जस्तो लागेको थियो । पछि उनको बारेमा निकै खोजतलास गरेर अध्ययन, मनन गर्दा लाजले भित्रभित्रै म फतक्क गल्न पुगेको थिएँ । विपन्न परिवारको एउटा शिक्षित, जागरुक मानिस वृत्तिविकासपट्टि लागेर अभिभावकीय भूमिका निर्वाह गर्नुको साटो जहान परिवारलाई सडकमा अलपत्र छाडेर पूरा भारतवर्षलाई नै शिक्षित र जागरुक बनाउने उद्देश्य राखी विश्वविद्यालय निर्माणार्थ पोल्टो थापेर घरघर चहारी हिँडेको प्रसङ्गले मलाई निकै प्रभाव पारेको थियो । म बेसी प्रभावित हुनुको कारण पनि उनको मानवतावादी सङ्लो सोचले गर्दा हो । उनले एक पटक भनेका थिए, “मेरो घरमा ब्राह्मण–धर्म छ, परिवारमा सनातन–धर्म छ, समाजमा हिन्दू–धर्म छ, देशमा स्वराज–धर्म छ तथा विश्वमा मानव–धर्म छ । यी सबै कुराको वृत्तमा बेरिन पुगेको भए पनि म मानव–धर्मको अनुयायी र सच्चा उपासक हुँ । मलाई त्यो धर्मले निकै आकर्षित गरेको छ र आजीवन त्यसैमा समाहित हुन चाहन्छु ।” अनि, अझ बेसी प्रभावचाहिँ उनको यो कथनले गराउँदै लगेको थियो, “आजादीका लागि प्रतीक्षा गर्न सकिन्छ, शिक्षाका लागि होइन ।” बनारसजस्तो सनातनी परम्परामा निसृत हुँदै आएको पाखण्डी ब्राह्मण समाजमा स्थापना भएको विश्वविद्यालयमा जगजीवन रामजस्तो कथित अछुत मानिसले उच्चशिक्षा अध्ययन गरेर प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेका घटनाबाट पनि म धेरथोर प्रभावित हुँदै आएको थिएँ । शैक्षिक जागरण र उन्नयनका उनी प्रेरणादायी तपश्वी र उदाहरणीय सचेतक थिए । फ्रान्सिस वेकनले भनेझैँ उनले दिव्यता, सबलता र सुन्दरतायुक्त व्यक्तित्वको विकास हुने विद्याको केन्द्रको प्रकल्पना र उदाहरणमात्र प्रस्तुत गरेनन्, सिङ्गो भारतीय उपमहाद्वीप नै चम्किने गरी संस्कृत वाङ्मयमा बताइएका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिषलगायत १४ विद्याको केन्द्र र पाश्चात्य दुनियाँमा उत्पन्न भएका अनेक ज्ञानानुशासनका शाखा–प्रशाखाको समेत समायोजन गरेर पौरस्त्य, पाश्चात्य विद्यासमेतको केन्द्र बनाएर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय ‘बि.एच.यु.’ नामक एउटा शिक्षाको मानकस्तम्भ खडा गरेर, आउने पुस्तालाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ शाल्मलि ः ज्ञज्ञघ लाग्ने फराकिलो बाटो बनाए भनेर दुर्गाप्रसाद अर्यालले पनि भनेका छन् । उनले थपेका छन्— काशी प्राच्यविद्याको केन्द्र त छँदै थियो, मदनमोहनको सत्प्रयासबाट सर्वविद्याको राजधानी भएर दिनहुँ प्रकाशमान र प्रख्यात भइरहेको छ । ‘याः अर्थेषु शुचिः स शुचिः नमृद्धारि शुचिः’ अर्थात् जो रुपैयाँ–पैसाको बारेमा सफा र निष्कलङ्क छ, त्यो पवित्र हो । केवल माटो र पानीले मात्र पवित्रता हुँदैन । यस्तो उनले मात्र भनेका हैनन्, महाकवि देवकोटाले ‘हातका मैला, सुनको थैला, के गर्नु धनले ? साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले’ अनि लियो टाल्सटायले ‘हाउ मच ल्यान्ड डज अ म्यान निड ?’ मा भनेजस्तै त्यस सूक्ति वाणीलाई जीवनपर्यन्त निर्वाहसमेत गरेर देखाए । विश्वविद्यालयको परिकल्पना उनको लहडी भनौँ, वैयक्तिक ख्यातिका लागि गरिएको हावादारी परिकल्पनामात्र थिएन । उनी नैतिक रूपले, चारित्रिक रूपले, मानसिक रूपले र शारीरिक रूपले व्यक्ति सक्षम हुन सक्ने विद्या स्थापनाको खोजीमा थिए । शिक्षाविहीन देशभक्तिको भावना काँचो, अल्लारे र भावुक किसिमको हुने र कालान्तरमा यो घातक पनि हुन सक्ने उनको ठम्याइ थियो । उनी राजनीतिक व्यक्ति भएर पनि आफ्नो कार्यमा कहिल्यै त्यसको छायाँ पर्न दिएनन् । उनको कार्य विशुद्ध शैक्षिक उन्नयनको थियो र त्यहाँबाट दीक्षित दीक्षार्थी पनि शुद्ध र परिपाक हुन् भन्ने चाहन्थे । ‘सत्येन ब्रह्मचर्येण व्यायामेनाथ विद्यया, देशभक्त्यात्मत्यागेन सम्मानार्हः सदाभव’ भनेर उनी आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई बारम्बार भनिरहन्थे । विद्यार्थीहरूको आचरण, अनुशासन, योगाभ्यास, सञ्चेतना उपनिषद्मा वर्णित ज्ञानजस्तो हुनुपर्ने उनको धारणा थियो । उनी विद्यार्थीहरूलाई मात्र नभएर विद्यार्थीमार्फत संसारलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजान अभिपे्ररित गरिरहेका थिए । गान्धी उनका सहयात्री थिए, अहिंसाका पुजारी थिए र पनि उनले गान्धी–दर्शन अथवा विचारलाई कतै सम्प्रेषण गरेनन् । उनको राजनीति स्वतन्त्र भारत आन्दोलनको निमित्तमात्रै थियो । “देश समृद्ध राजनीतिले हैन, ज्ञान, चेतना र शिक्षाले हुनुपर्छ,” भन्दथे उनी । भीक्षाटन गर्दै तिनी नेपाल पनि आएका रहेछन् । तत्कालीन नेपालका प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि नेपाली विभाग राखेर एक जना नेपालीलाई नेपाल सरकारबाट नै तलब खुवाउने गरी जागिर लगाइदिनुपर्ने दूरदर्शी सोच र सर्त राखेर रु. एक लाख सहयोग गरेका रहेछन् । नेपाली प्रभाग त्यहाँ अहिले पनि छ भन्ने सुनेको थिएँ । त्यहाँकोे विभागाध्यक्ष भएर कुनै समय डा. कुमारबहादुर जोशी पनि बस्नुभएको यथार्थसँग धेरथोर परिचित पनि हुन पुगेको थिएँ । र, यी प्रसङ्गले मलाई भित्रभित्रै कुतकुत्याएर मोहनी लगाउँदै आएका थिए । यस्ता कुराहरू मेरो अन्तश्चेतनामा पसेर रगरगाइरहेका थिए र रहरको छाल उरालेर बनारस पुग्न उत्प्रेरित गरिरहेका थिए । झन्डै ३००० एकडको क्षेत्रफलमा फैलिएको ‘बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय’ सन् १९१६ मा स्थापित भएको रहेछ । एउटा मान्छेले फगत् मागेको दानको भरमा ज्ञज्ञद्ध ः शाल्मलि यति ठूलो संरचना निर्माण गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन र ठट्टाको कुरा पनि होइन । यो एउटा यस्तो मेघास्ट्रक्चर थियो, जसले भारतलाई मात्र नभएर सिङ्गो दक्षिणपूर्वी एशियालाई नै आलोकित गर्न पुगेको थियो । यसै विश्वविद्यालयमा पढेका धेरै नेपालीहरू ज्ञानार्जनपछि नेपाल फर्केर नेपालको सर्वोपरि विकासमा उल्लेख्य योगदान दिएका आला, बासी नजिरहरू पनि छन् । सानोतिनो सोच र चेतना भएको मान्छेले यति ठूलो महाभियान गर्न पनि सक्तैन । भारतीयको महत्ता र मौलिकता दर्शाएर वैश्विक चेतनाको शक्तिसम्पन्न उनले जुन विश्वविद्यालयको जग राखे, त्यो त्यस समयमा मात्र होइन; अहिले पनि भारतभरिका सम्पूर्ण विश्वविद्यालयभन्दा अब्बल रहेको कुरा सन् २०१७ को एजुकेशन जर्नलले प्रष्ट उल्लेख गरेको छ । विशेषतः जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, हैदरावाद विश्वविद्यालयमा धेरै नेपाली अध्ययनरत छन् र कति नेपालको उच्च–बौद्धिकवर्गले यिनै विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेको तथ्यगत आँकडा पनि यहाँ मौजुद छ । जुनसुकै जाति, वर्ण, धर्म, लिङ्ग, सम्प्रदायका मानिसलाई विनापूर्वाग्रह विद्यादान गर्न सकिने नजिर बनाएर उनले विश्वविद्यालय खोलेका रहेछन् भनेको थाहा पाएपछि उनी समानताका पनि पक्का पुजारी रहेछन् भन्ने कुरा अन्तरमनले महसुस गर्दै आएको थिएँ । आफ्ना अदना बालबच्चासमेतको ख्याल नराखी एकोहोरो मागेर हिँड्ने यिनी कस्ता खालका अघोरी बाबा रहेछन् ? भन्ने पनि सोचेँ । तर, उनी जति नै अघोरी, ज्याद्रो र जर्कट भए पनि उनले आफ्ना लागि नभएर मानव–कल्याणका लागि ट्वाक थापेर हिँडिरहेका थिए । मनग्गे पढे–लेखेका विद्वान् थिए । राजनीतिक पहुँच थियो । बीस–बीस वर्षसम्म त काङ्ग्रेस पार्टीको अध्यक्ष भई भारत स्वतन्त्र आन्दोलनको अगुवाइसमेत गरेका थिए । एउटा गतिलो, सम्मानित र मर्यादित लाभदायी पदमा बसेर ऐयासी जीवन–निर्वाह गर्नपट्टि नलागी एकोहोरो झोली–तुम्बा भिरेर दैला–दैलो चहार्दै हिँडेको घटनालाई मैले सितिमिति पचाउनै सकेको थिइनँ । यस अर्थमा पनि त्यस पावन भूमि स्पर्श गर्न मेरो अल्लारे मन रौसिरहेको थियो । रेलबाट उत्रिनासाथ हामी सिधै प्लेटफार्म छिचोलेर बाहिर निस्कियौँ । बाहिर पटाङ्गिनीमा अटोरिक्साका ताँती थिए । यद्यपि, त्यहाँबाट काशी विश्वविद्यालय अलि टाढै दक्षिणपूर्वी मोहडामा अवस्थित थियो । त्यता जाने बाटोको धमिलो अनुमान त मसँग पनि थियो तर सहयात्री पनि साथै हुनुभएकाले पैदलको सट्टा अटोरिक्सामा नै जाने निधो ग¥यौँ । मैले नजिकैको अटोरिक्सावालालाई इशारा गर्दै भने “भाइ साहब ! लङ्का चलोगे ?” बनारसमा बि.एच.यु. परिसर रहेको स्थानलाई लङ्का भनिन्छ । यो कुरा मैले पहिले नै थाहा पाइसकेको थिएँ । उसले मेरो ध्वनि भुइँमा खस्न नपाउँदै हर्षातिरेक स्वर निकालेर भन्यो, “क्यों नहीं साहब ? बैठिए !” शाल्मलि ः ज्ञज्ञछ प्रायशः भारत वर्षमा नवआगन्तुक बटुवाहरूलाई आफ्नो साध्य फलिभूत नहोउन्जेल लोलोपोतो गरेर प्रभाव पार्ने र काम फत्ते हुनासाथ निस्सासिने गरी ठग्ने सनातनी प्रवृत्तिले मलाई निकै पटक खियार्दै आएको हुनाले विश्वस्त हुनका लागि सोधेँ “भाडा कितना लोगे ?” उसले उही अन्दाजमा ङिचिक्क हाँसेर भन्यो “ऐसे तो लङ्का तकका प्रति सवारी दश रुपयेँ किराया है । आप लोग चार हैँ । मिला के दिजिए ।” सशङ्कित हुँदै मैले भनेँ, “मिला के दिजिए का मतलब कितना ?” “मै आप लोग से असी रुपये लूँगा । मञ्जुर हो तो चलिए । नहीँ तो सिट फूल होने तक थोडी देर और रुकिए ।” हामी सबै जागिरे नै थियौँ । गलफत्ती गर्नुको कुनै अर्थ पनि थिएन । भाडा पनि खास मागेको होइन । ठग्न चाहेको भए हामी अनाडी नै थियौँ, दुई–चार सय जति पनि भन्थ्यो होला । अरू यात्री कुरिरहनुको साटो, त्यति नै भनेको भए पनि दिने थियौँ होला सायद । उसले ठग्ने नियत नराखेको लख काटेपछि कुनै प्रत्युत्तरविना सबै बस्यौँ । उसले हाँकि पनि हाल्यो । झर्ने बेलामा गोजीबाट एउटा सयको नोट निकाल्दै मैले उसलाई दिएँ । बिहानको समय बोहोनी पनि नभएको हुनाले खुजुरा दिनू भनेर उसले अनुनय ग¥यो । मसँग पनि खुजुरा थिएन । बीसै रुपैयाँको कुरा त थियो नि ! उसले यति सौजन्य देखाइसकेपछि मैले पनि हार्दिकता देखाउँदै भनेँ “छुट्टा नहीँ है तो बाँकी हमारी तरफ से चाय पि लेना ।” हामी झ¥यौँ र दुई पाइला अगाडि सार्न नभ्याउँदै पछाडिबाट दयाद्र्र स्वर निकालेर हामीतिर फर्किंदै कृतज्ञताको भाकामा लटपटिँदै भन्यो, “सर, बुरा नमाने तो एक बात पुछूँ ?” हामीबाट केही गल्ती पो भयो कि भन्दै झसङ्ग भएर मैले भनेँ “पुछिए, क्या बात है ?” “आप लोग यहाँ के रहनेवाले तो नहीं लगते । कहाँ से आए हैं ?” ए, कुरा यसो पो रहेछ ! लुकाउनुपर्ने कुरा के नै पो थियो र ! बि.एच.यु. परिसरभित्र हामी छिरिसकेका थियौँ । उसले चाहेर पनि हामीलाई कुनै हानी गर्न नसक्ने लख काट्तै मैले भनेँ “हाँ, आपने सही अनुमान लगाया । हमलोग नेपाल से आए हैं । लेकिन आपने ऐसे क्यों पुछा ?” “मै पिछले तेह्र साल से ये धन्दा कर रहा हूँ, लेकिन ऐसा दयालु सवारी से आजतक पाला नहीं पडा था, इस लिए ।” म प्रत्युत्तरविना नै फिस्स हाँसेर ङिच्च गरिरहेँ । उसको कुरा सुनेर अचम्मित भयौँ सबै । कुनै ठूलो उदारता देखाएको पनि थिइनँ तर त्यसैलाई ऊ ठूलो उपादान सम्झेर कृतकृत्य हुन पुगेको थियो । उसले यति भनेपछि मलाई पनि खसखस लागेर आयो । यति सरल र मिजासिला विशेषतः विहारी र उत्तरप्रदेशी मानिस यति लामो उठ–बस हुँदा पनि मैले ज्ञज्ञट ः शाल्मलि कहिल्यै, कतै यो भेगमा भेट्न सकेको थिइनँ । जति भेटेँ, बाहिरको मान्छे हो भन्ने गन्ध सुँघ्नासाथ ठाउँको ठाउँ नै थला पारिहाल्न खोज्ने सबै हुँडार, ब्वाँसा र छट्टु स्यालमात्र भेटेको थिएँ । उसको स्वभाव र बानी त्यस किसिमको नलागेको सुइँको उसको बोलीबाट लगाउन पुगेको हुनाले स्मित स्वरलहरीमा बग्दै भनेँ, “आप भी बुरा न मानें तो एक बात मैं भी पुछना चाहता हूँ । सच बताना । आप भी यहाँ के नहीं लगते ।” “ठीक फरमाया । मै हैदरावादका रहनेवाला हूँ । और जाती से मुसलमान । मेरी वाइफ रेल्वे मे काम करती है । उसकी तबादला यहीँ पर हुई तो मै भी बोरिया बिस्तर बाँधके चला आया ।” विश्वविद्यालय परिसरबाहिर केही साना पसलहरू पनि थिए । हामीलाई पनि धेरथोर भोक लागिसकेको थियो । भित्र छिरेपछि खाने ठाउँ चहारेर हिँड्नुभन्दा यसो रुखोसुखो केही चेपेर जान पाए केही क्षणलाई सुबिस्ता हुने सल्लाह गर्दै एउटा पसलभित्र छि¥यौँ । निकैबेरदेखि ऊ हामीतिर एकटक हेरिरहेको थियो । उसको हेराइ श्रद्धासूचक थियो वा कुनै अलाक्षणिक; केही थाहा नभए पनि हरि सरले हातैको इशाराले यता आउन सङ्केत गर्नुभयो । ऊ कुनै आज्ञाकारी बालकझैँ उन्मादको भावमा सोहोरिएर तत्कालै आइहाल्यो । खाना तयार नभइसकेको अवस्थामा जलपानले मात्र उदर सेचन गर्ने सल्लाह गरेर हामी आसन जमाउन पुगेका थियौँ । उसलाई पनि सहभागी हुन अनुरोध गर्दा “ना ना” भन्दै ऊ पन्छियो । हामीले पनि धेरै कर गरेनौँ । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ एउटा गोलाकारको परिधिबीचमा महामना मदनमोहन मालवीयको पूर्णकदको सालिक थियो । स्निग्ध सेतो परिधान र आकृतिमा सजिएको, लस्करै विभिन्न खाले फूल उद्यानद्वारा सुशोभित प्रतिमा देख्नासाथ सबैले एकसाथ शिर झुकाएर स–श्रद्धा नमन ग¥यौँ । विशाल क्षेत्रफलमा फैलिएको अर्धचन्द्राकार स्वरूपको यस विश्वविद्यालयको परिसर अत्यन्त मनमोहक र आकर्षक किसिमले फैलिएको थियो । केही पाइला चाल्नासाथ विभिन्न सङ्कायका भवनहरू लस्करै रहेको देखेपछि र शान्त वातावरणले तिनीहरूको भव्यता र गरिमालाई अझ जाज्वल्यमान तुल्याइरहेझैँ लाग्दै गयो । मूलद्वारबाट भित्र छिर्नासाथ भारतको वाराणसी शहरमा नभएर संसारको कुनै विकसित नगरको अत्याधुनिक सञ्जालतर्फ पुगेजस्तै भान हुन थालिरहेको थियो । बाह्य विशेषताका अतिरिक्त यसको आन्तरिक समृद्धि र शैक्षिक एवम् प्राज्ञिक विशिष्टतालाई बुझ्न एक फन्को घुमाइले सायद सम्भव पनि थिएन र पनि त्यसको कुनै तुष वा असर कतै भएझैँ ठानिरहेको थिइनँ । विश्वविद्यालय निर्माणपूर्व विलक्षण प्रतिभाद्वारा निर्मित मास्टरप्लान अन्तरगत निर्माण गरिएका यसका भवनहरू अत्यन्त कलात्मक र आकर्षक रहेको साक्ष प्रमाण भवनको शोभा बढाइरहेका पुष्प–उद्यान र विभिन्न प्रजातिका वनस्पतिहरूले पनि पुष्टि गरिरहेका थिए । विश्वविद्यालयभित्र नै असङ्ख्य छात्रावासहरू, शैक्षिक सङ्कायहरू, विशाल पुस्तकालय, अनुसन्धान केन्द्र, सभा–सम्मेलन र प्रवचन स्थल, ठूला खेलमैदान देखिनुले पनि यसको भव्यताको आकलन गर्न सकिन्थ्यो । धर्म, शाल्मलि ः ज्ञज्ञठ दर्शन, विज्ञान, साहित्य, चिकित्साशास्त्र, इन्जिनियरिङ, ललितकला, कृषि, मानविकी, नृत्यसङ्गीत, शिक्षा, वाणिज्य आदि शैक्षिक सङ्कायहरू एकै ठाउँमा हुनुले पनि यो परिसर एउटा विशाल आवासीय नगरजस्तो लाग्थ्यो । यद्यपि, हामी सबै नास्तिक नै थियौँ र पनि महसुस गरिरहेका थियौँ, विश्वविद्यालयको बीचमा नै निर्माण गरिएको विश्वनाथको मन्दिरले अझ यसको भव्यतालाई चुल्याइरहेको छ । २ अक्टुबर परेकाले त्यो दिन सार्वजनिक विदा रहेछ । विश्वविद्यालय प्रशासनभित्र छिरेर त्यहाँ अध्ययन गरी ख्याति कमाएका नेपालका विशिष्ट विद्वान्हरूको तथ्यगत आँकडा हेर्ने हाम्रो धोको भने अलिनु नै रहन गयो । मात्र प्रशासनकक्षको ढोका स्पर्श गर्दै खिस्रिक्क परेर फर्कियौँ । पाइला जति अगाडि बढ्दै गए, मैले त्यतित्यति मदनमोहन मालवीयको निकटता महसुस गर्दै गएँ । भित्र छिरेर केही पाइला चाल्नासाथ हामी अन्योलमा प¥यौँ । जाने कहाँ हो र पुग्ने कहाँसम्म हो ? त्यसको छेउटुप्पोसमेत केही थाहा पाउन सकिरहेका थिएनौँ । पूरा तीन हजार एकड जमिनको सेरोफेरो चहारेर चारकिल्ला घुम्न सम्भव पनि थिएन । तीसदेखि चालीस हजारजति अध्ययनार्थ छात्र, छात्राहरू होस्टेलमा नै बस्ने र तिनीहरूको अगाडि आफू अनभिज्ञ भएर निरीह तालमा अल्मलिँदै गएको भाव प्रदर्शन गर्दै हिँड्न पनि अज्ञात सङ्कोचले थिच्तै लगिरहेको थियो । धित नमरुन्जेल त भनि नहालौँ; थकाइ नलागुन्जेल र भोकले नगिजोलुन्जेल अनाडी तालमा नै कुहिरोको काग बनेर घरी यता त घरी उता गरी बाँकटे हान्दै हिँडिरह्यौँ । शरद् आङभरि मडारिइरहेको थियो । शारदीय सौन्दर्य टिपेर मुसुक्क मुस्कुराइरहेका थिए वनस्पतिहरू । विद्यालय–परिसर पूर्णताको उज्यालो छरेर चारैतिर फिँजिइरहेको थियो । दिशा–सङ्केतका कुनै सूचना थिएनन् । मात्र एकोहोरो आकाशमा आफ्नो भव्यता र विराटतालाई समेटेर हिँड्ने सूर्यबिम्बलाई साक्षी राखेर पाइला सारिरहेका थियौँ । आनन्ददायी सुगन्ध चारैतिर व्याप्त भएर फिँजिइरहेको थियो । र, त्यसको मीठो हरकले लठ्याइरहेको थियो हामीलाई । त्यहाँको दृश्यमा, वायुमा, वनस्पतिमा, भौतिक निर्माणमा, माटोमा, जमिनमा, सेरोफेरोमा चारैतिर मालवीय नै मालवीय व्याप्त भएको आभासको मोहनी तरङ्गले विमोहित तुल्याउँदै लगिरहेको थियो मानसिकतालाई । प्रभाकर, न त रौद्र, न त मलिन रूपमा, आफ्नै गन्तव्यमा आरोहित हुँदै थिए । यसो निधारमा हातको पाली गाँसेर टाउको उचाल्दै हेरेँ— एक जुवाजतिको दूरीमात्र शेष देखेँ अस्ताचलतिर फर्केका घामको अवस्थिति । भोकै लागे पनि, प्यासै लागे पनि धित भने मरिसकेको थिएन । रउस र कुतूहल हुँदाहुँदै पनि हामी मोडियौँ । मूलद्वारसम्म पुग्न पनि निकै समय लाग्थ्यो । बासको कतै टुङ्गो थिएन । त्यो पनि मिलाउन बाँकी नै थियो । भारी मन, गह्रौँ खुट्टा, अमिलो मानसिकता र बोझिलो मनस्थिति बोकेर फर्कियौँ । सन् १९१० पछि विश्वमा निकै ठूला घटनाहरू घटे । एउटा पहिलो विश्वयुद्ध, जसले कहालीलाग्दो नरसंहार गरेर घात–प्रतिघात र प्रतिशोधको जगमा उभिएर मानव ज्ञज्ञड ः शाल्मलि समुदायलाई नै भय, त्रास र अन्योलको भुँवरीमा धकेलेर त्राहिमाम बनायो । अर्को, रुसमा भएको अक्टुबर क्रान्ति, जसले पूरा विश्वलाई नै मजदुर उत्थानको नाउँमा उथलपुथल पारेर राजनीतिक विभाजनको रेखा को¥यो । र तेस्रो, काशी हिन्दू विश्वविद्यालयको स्थापना । यी तीनै कार्यहरू मानव–समुदायलाई नै प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने दूरगामी प्रभावका डरलाग्दा महŒवकाङ्क्षी घटना थिए । त्यसमा पनि अक्टोबर क्रान्तिले सनातनी राज्यसत्तामाथि धावा बोलेर राजनीतिक संचेतनाको दरो मियो गाड्न खोजेको थियो । तर, त्यो पनि सत्तरी वर्षभन्दा लामो आयु लिएर स्थिर हुन सकेन । प्रथम विश्वयुद्धको त चिनु–चपेटो पनि छैन । मात्र, कहालीलाग्दो धङ्धङी शेष छ । तर, काशी विश्वविद्यालय भने स्थापनाकालदेखि नै प्रभावको अलौकिक ज्योति छरेर अहिले पनि चम्किरहेको छ र सम्भवतः भविष्यमा पनि यसैगरी चम्किरहनेछ । राजनीति र समाज–सुधारका कार्यहरूबीच देखिने ताŒिवक फरक यसरी छुट्टिँदोरहेछ र आउने पुस्तालाई उत्प्रेरणाको ऊर्जा प्रसारित गरेर उपनिषद्ले भनेझैँ ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’को बाटो देखाउँदोरहेछ भन्ने पाठ मैले पहिलो पटक त्यहीँ पुगेर महसुस गरेँ ।

Please follow and like us:

0

20

20

20